Paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing

Inleiding risicobeheersing en weerstandsvermogen
Het weerstandsvermogen betreft de mogelijkheid van de gemeente om financiële risico’s op te vangen, zonder dat dit ten koste gaat van het bestaande beleid. Het weerstandsvermogen wordt uitgedrukt in een ratio.

In deze paragraaf staat beschreven met welke risico’s wij te maken hebben gehad, de berekening en de analyse van het weerstandsvermogen en de weerstandscapaciteit en de verplichte kengetallen.

Het weerstandsvermogen is onder te verdelen in een incidenteel weerstandsvermogen, voor het opvangen meer eenmalige risico’s, en een structureel weerstandsvermogen, voor het opvangen van meerjarige risico’s. In deze paragraaf is zowel een berekening gemaakt van de incidentele weerstandsratio als van de structurele weerstandsratio. Daarnaast is het totaal van de risico's afgezet tegen het incidentele weerstandsvermogen.

Ontwikkeling risico’s
In de begroting 2023 voorzagen we een aantal strategische risico's:

·         Passende woonruimte voor alle doelgroepen;
·        Duurzaamheid en klimaatbestendigheid;
·        Toenemende kosten in het sociaal domein.

In programma 2. Wonen, 4. Duurzaamheid en 1.4 Grip en sturing op WMO en jeugdzorg staan de ontwikkelingen en resultaten beschreven die op deze onderwerpen in 2023 hebben plaatsgevonden.

Daarnaast voorzagen we een aantal interne risico's:

·         Openeinderegelingen sociaal domein;
·        Op orde krijgen van gemeentelijke organisatie.

De ontwikkelingen over het grip krijgen op de kosten voor WMO en jeugdzorg staan beschreven in programma 1.4. In de paragraaf Bedrijfsvoering vindt u informatie over de stappen die gezet zijn op het gebied van de organisatieontwikkeling, formatie, bezetting, en instroom, uitstroom en doorstoom en de interne beheersing.

Op een aantal externe risico's hebben wij als gemeente geen of maar beperkt invloed. We onderkenden als risico:

·         Herijking gemeentefonds;
·        Ontwikkeling van het prijspeil.

Herijking gemeentefonds:
Gemeenten krijgen vanuit het Rijk een bijdrage uit het gemeentefonds. Dit is voor de gemeenten de grootste bron van inkomsten. Het gemeentefonds kent verschillende uitkeringen, waarvan de algemene uitkering de grootste component is. De hoogte van de algemene uitkering is afhankelijk van verschillende maatstaven, waaronder het inwoneraantal. Ook de economische ontwikkeling in Nederland en het politieke beleid van de Nederlandse overheid tellen mee.

Sinds 1994 werd dit accres voor de fondsen berekend via de normeringssystematiek met als principe ‘samen trap op, samen trap af’. Doel van de systematiek was dat budgettaire lusten of lasten op rijksniveau evenredig werden door vertaald naar de ontwikkeling van het Gemeentefonds. In overleg met de VNG en het IPO is besloten over te gaan tot het schrappen van de oploop van de opschalingskorting in combinatie met het vervroegd invoeren van de nieuwe financieringssystematiek in 2024. Dit houdt in dat de koppeling van het accres aan de ontwikkeling van het bruto binnenlands product (bbp) per 2024 vervroegd is ingevoerd.

Ontwikkeling van het prijspeil:
In de begroting 2023 hebben we een consumentenprijsindex van september 2022 toegepast. Op dat moment was nog niet bekend in hoeverre het Rijk de gemeenten zou compenseren via de algemene uitkering voor de hoge inflatie. Om die reden hebben we een reserve gevormd van €2,5 miljoen om grote tegenvallers die gerelateerd zijn aan de hogere kosten voor grondstoffen en personeel te compenseren. In de eerste tussenrapportage zijn een aantal posten opgenomen die betrekking hebben op de correctie van de budgetten.

Inleiding weerstandsvermogen
Het weerstandsvermogen kan worden uitgedrukt als de verhouding tussen de weerstandscapaciteit en alle risico’s waarvoor geen maatregelen zijn getroffen en die van materiële betekenis kunnen zijn in relatie tot de financiële positie.

Het weerstandsvermogen is onder te verdelen in een incidenteel weerstandsvermogen voor het opvangen van meer eenmalige risico’s en een structureel weerstandsvermogen voor het opvangen van meerjarige risico’s. In de nota Vermogensbeheer, die is vastgesteld in december 2019, is opgenomen dat voor het incidenteel weerstandsvermogen gestreefd wordt naar een ratio van 1,5.

Incidenteel weerstandscapaciteit
De incidentele weerstandscapaciteit bestaat uit die reserves waar nog geen verplichting op rust of waarvan de besteding nog kan worden gewijzigd. Daarnaast wordt rekening gehouden met stille reserves.

In de jaarrekening 2023 is rekening gehouden met de stille reserve die aanwezig is op gronden en gebouwen waarover wij beschikken. De stille reserve waarmee wordt gerekend is €55,2 miljoen.

De incidentele weerstandscapaciteit bedraagt per 31 december 2023:
Stand algemene reserve per 31-12-2023:      € 8.159.000 voor jaarrekeningresultaat
Stille reserve:                                                      € 55.200.000
Totaal:                                                                 € 63.359.000

Incidentele risico's
 Voor het classificeren van risico's gebruiken we de volgende staffel:

In onderstaand overzicht zijn de incidentele risico's gespecificeerd met een risico groter dan €100.000. Andere risico's zijn samengevat onder de overige risico's.

De incidentele risico's met de grootste financiële impact betreffen:

·         Risico's t.a.v. calamiteiten en rampen. Hier valt ook het risico op cybercriminaliteit onder. De inschatting dat cybercriminaliteit plaatsvindt wordt laag ingeschat, echter de financiële gevolgen en de impact op de dienstverlening zijn hoog.
·        Risico dat het onderhoud van kapitaalgoederen meer middelen vraagt dan begroot. In de begroting 2024 hebben we rekening gehouden met de extra investeringen die nodig zijn om onderhoud te kunnen plegen aan onze kapitaalgoederen. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd door externe partijen. Deze partijen hebben naast schaarste van personeel te maken met schaarste van materiaal. Hierdoor lopen we als gemeente het risico dat het werk pas later uitgevoerd kan worden dan gepland en kan dat gepaard gaan met hogere kosten.

Eerder voorzagen we nog een risico dat de oplopende kosten voor jeugdzorg niet gedekt werden door het Rijk. Inmiddels is bekend dat de kosten voor jeugdzorg wel gestegen zijn, maar lager zijn dan vooraf werd gedacht. Daarnaast kunnen de hogere kosten gedekt worden door hogere opbrengsten uit het Rijk. Dit risico is daarmee weggenomen.

Ratio incidenteel weerstandsvermogen
Op basis van de beschikbare en de benodigde incidentele weerstandscapaciteit kan het weerstandsvermogen worden bepaald.

De incidentele risico’s, afgezet tegen de beschikbare incidentele capaciteit, geven een ratio van 29,8. De streefwaarde op basis van de nota Vermogensbeheer uit 2019 bedraagt 1,5. De ratio ligt ruim boven de streefwaarde.
Wanneer de ratio incidenteel weerstandsvermogen alleen wordt berekend op basis van de algemene reserve dan bedraagt de ratio 3,8. Deze ratio ligt ook ruim boven de streefwaarde van 1,5.

Structureel weerstandscapaciteit
De structurele weerstandscapaciteit bestaat uit de onbenutte belastingcapaciteit. Voor de onbenutte ozb-capaciteit gaan wij uit van het verschil tussen het artikel-12-norm-tarief en het laatst vastgestelde tarief.

Wanneer in 2023 het artikel-12-norm-tarief in onze gemeente was geheven, had dit een extra opbrengst opgeleverd van € 2,4 miljoen (2022: € 3,3 miljoen).

Structurele risico's

In onderstaand overzicht zijn de structurele risico's gespecificeerd met een risico groter dan €100.000.

De structurele risico's met de grootste financiële impact betreffen:
- Onzekere financiering vanaf 2026 vanuit het Rijk a.g.v. herijking van het gemeentefonds;
- Risico op oninbaarheid van leningen die aan derden verstrekt zijn;
- Risico op opeisbaarheid van afgegeven garanties;
- De openeinderegelingen in het sociaal domein;

Ratio structureel weerstandsvermogen

De structurele weerstandsratio bedraagt slechts 0,3. Dit betekent dat de gemeente op termijn de structurele risico's niet kan opvangen met structurele middelen. De belangrijkste oorzaak hiervan is de grote onzekerheid over de ontwikkeling van het gemeentefonds vanaf 2026.

Kengetallen
Vanuit het rapport van de Adviescommissie Vernieuwing van de begroting en verantwoording van gemeenten zijn gemeenten verplicht financiële kengetallen in deze paragraaf in de begroting op te nemen. De aanleiding van het rapport was de wens om de kader stellende en controlerende rol van de raad te versterken. Het gebruik van kengetallen is om de financiële positie van gemeenten weer te geven en te kunnen vergelijken.

Hieronder wordt een toelichting gegeven op de gegevens van bovenstaande tabel.
 

Netto schuldquote
De netto schuldquote geeft inzicht in het niveau van de schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen. Het geeft een indicatie in welke mate de rentelasten en aflossingen op de exploitatie drukken. Een percentage tot 100% is als voldoende aan te merken. Het percentage voor 2023 ligt beduidend lager en is hiermee ruim voldoende.

De solvabiliteitsratio
De solvabiliteitsratio is de verhouding tussen het eigen vermogen en het vreemd vermogen en geeft inzicht in de mate waarin de gemeente in staat is aan zijn financiële verplichtingen te voldoen. Een percentage van rond de 50% is voldoende. De solvabiliteitsratio is gestegen t.o.v. de begroting en de jaarrekening 2022. Dit komt door de toename van de reserves, zowel de bestemmingsreserves als de algemene reserve.

Structurele exploitatieruimte
Het financiële kengetal structurele exploitatieruimte geeft aan hoe groot de structurele vrije ruimte binnen de vastgestelde begroting is. Daarnaast geeft dit kengetal ook aan of de gemeente in staat is om de structurele tegenvallers op te vangen, dan wel of er nog ruimte is voor nieuw beleid. Een structureel ratio rond de 0% van algemene uitkering en belastingcapaciteit geeft een acceptabel risico. De structurele exploitatieruimte neemt af.

Kengetal grondexploitatie
Het financiële kengetal grondexploitatie geeft aan hoe groot de grondpositie, oftewel boekwaarde, is ten opzichte van de jaarlijkse baten. Een norm bepalen voor dit kengetal is lastig. De boekwaarde van de gronden in bezit zegt namelijk nog niets over de relatie tussen de vraag en aanbod van woningbouw dan wel m2-bedrijventerrein. Maatwerk is hiervoor van toepassing. Dat wil onder andere zeggen; hoeveel woningen of m2-bedrijventerrein zijn gepland, het type en op welke plek. Daarnaast is het van wezenlijk belang wat de te verwachte vraag zal zijn. Dit vergt meer onderzoek dan naar voren komt uit het genoemde kengetal. De boekwaarde van de gronden geeft wel weer of een gemeente veel middelen heeft gestopt in haar grondexploitatie. Dit geld dient namelijk ook nog terugverdiend te worden. Om vorengenoemde redenen is geen norm verbonden aan het kengetal grondexploitatie.

Belastingcapaciteit
De belastingcapaciteit geeft inzicht hoe de belastingdruk in de gemeenten zich verhoudt ten opzichte van het landelijk gemiddelde. Een percentage van 100% wil zeggen dat we op het landelijk gemiddelde zitten.  De belastingdruk binnen onze gemeente is dus hoger dan het landelijk gemiddelde.

Onderlinge samenhang kengetallen

Bovenstaande kengetallen zijn in lijn met elkaar en de meeste bevinden zich in de minst risicovolle signalering gedurende het jaar 2023, wat wijst op een sterke financiële positie. Te zien is dat de schulden zijn afgenomen ten opzichte van de eigen middelen en dat de algemene reserve is aangevuld.  

Toch is het belangrijk om te signaleren dat de eerder berekende ratio weerstandsvermogen van 0,3 in combinatie met een dalende structurele exploitatieruimte aangeeft dat de gemeente op termijn de structurele laten en risico's niet kan opvangen met structurele middelen. De belangrijkste oorzaak hiervan is de grote onzekerheid over de ontwikkeling van het gemeentefonds vanaf 2026.